Sokołowski Alfred Marcin (1849–1924), lekarz internista, ftyzjatra, profesor Uniw. Warsz. Ur. 11 XI we Włodawie na Podlasiu, był synem Hieronima, urzędnika skarbowego, i Cecylii ze Stankiewiczów (zm. 1892), córki Alojzego, kapitana wojsk Ks. Warsz.
Po ukończeniu szkoły powszechnej we Włodawie i w r. 1868 V Gimnazjum realnego w Warszawie S. studiował medycynę w tamtejszej Szkole Głównej (od r. 1869 rosyjski Uniw. Cesarski), równocześnie dokształcając się jako wolontariusz w pracowni histologicznej Henryka Hoyera i klinice chorób wewnętrznych pod kierunkiem Ignacego Baranowskiego. W r. 1870 z powodu gruźlicy przerwał studia i podjął pracę nauczyciela domowego na prowincji. Dyplom lekarza uzyskał w czerwcu 1873. Pracę zawodową rozpoczął jako prywatny asystent w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, pracując dodatkowo jako korektor w czasopiśmie „Medycyna” i przygotowując pracę doktorską w pracowni anatomopatologicznej Włodzimierza Brodowskiego.
Ze względu na nawrót gruźlicy, S. w styczniu 1874, dzięki finansowemu wsparciu I. Baranowskiego, wyjechał do sanatorium przeciwgruźliczego w Görbersdorfie w Górach Kamiennych na Dolnym Śląsku. Po kilkumiesięcznej kuracji został tam asystentem dyrektora zakładu H. Brehmera dla opieki nad pacjentami z ziem słowiańskich i po zdaniu egzaminu państwowego uzyskał prawo praktyki lekarskiej w Niemczech. Swoje doświadczenia z tego okresu opisał S. w książce Beiträge zur Lehre von der Behandlung der chronischen Lungenschwinsucht (Berlin 1877); w tym czasie ogłaszał też artykuły na temat gruźlicy w czasopismach lekarskich niemieckich i polskich, zwłaszcza w „Medycynie” i nawiązał kontakty naukowe z ośrodkami uniwersyteckimi we Wrocławiu, Berlinie, Lipsku i Dreźnie. Odbył dwie dwumiesięczne specjalizacje, głównie z laryngologii w Wiedniu (1875) i Heidelbergu (1876). W r. 1880, planując uzyskanie prawa wykonywania zawodu we Francji i podjęcie pracy na Riwierze, doktoryzował się w Paryżu na podstawie rozprawy Quelques remarques sur les complications laryngées de la phthisie pulmonaire (Paris).
Pod koniec 1880 S. powrócił jednak na stałe do Warszawy i objął w Szpitalu św. Ducha ordynaturę sześciołóżkowego oddziału dla chorób piersiowych i gardlanych oraz kierownictwo oddziałowego laboratorium. Od r. 1882, aż do przejścia na emeryturę w r. 1922, był ordynatorem oddziału wewnętrznego męskiego, specjalizującego się w chorobach płuc; jako pierwszy zorganizował tu tzw. leżalnie. Równocześnie kierował ambulatorium laryngologicznym, w którym za namową Wiktora Szokalskiego prowadził do r. 1905 prywatne wykłady z demonstracjami chorych dla studentów najstarszych lat medycyny i młodych lekarzy, uzupełniające program wykładów rządowych. Ponadto w l. 1881–5, w miesiącach letnich, był konsultantem Zakładu Hydropatycznego w Nałęczowie, gdzie nawiązał bliskie znajomości m.in. z Bolesławem Prusem, Ignacym Paderewskim, Wacławem Szymanowskim (redaktorem „Kuriera Warszawskiego”) i Franciszkiem Kostrzewskim. Prowadził szeroką praktykę prywatną, także poza Warszawą; miał bogatą klientelę, leczył m.in. ks. Aleksandra Romanowskiego von Leuchtenberga. W okresie rewolucji 1905 r., na wezwanie Koła Obrońców Politycznych, leczył więźniów politycznych, od poglądów lewicowych był jednak daleki. Od r. 1905 był członkiem Tow. Kursów Naukowych w Warszawie. Na początku pierwszej wojny światowej (1914–15) brał udział w organizowaniu kursów sanitarnych.
W r. 1915 S. uczestniczył we wznowieniu działalności polskiego Uniw. Warsz. i był nawet jednym z kandydatów na jego rektora. Od r. 1916 wykładał medycynę społeczną w Tow. Kursów Naukowych, a po ich przekształceniu w Wolną Wszechnicę Polską był jej rektorem (1916–18) i kierownikiem katedry medycyny społecznej (1919–20). Ponadto w l. 1916–17 przewodniczył Radzie Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej, w r. 1917 został przewodniczącym Rady Szpitalnej przy Wydz. Szpitalnictwa Magistratu m. Warszawy, był też członkiem Rady Lekarskiej Referatu Zdrowia Publicznego Dep. Spraw Wewnętrznych w rządzie Rady Regencyjnej. Po śmierci Józefa Brudzińskiego objął na Uniw. Warsz w r. akad. 1918/19 wykłady z propedeutyki medycyny, a 1 IV 1919 został profesorem honorowym medycyny wewnętrznej; od r. akad. 1920/1 jako pierwszy w Polsce prowadził wykłady z ftyzjatrii.
S. opublikował ponad 270 prac kazuistycznych, monograficznych oraz książek, w tym ponad 50 prac po niemiecku, francusku, rosyjsku, angielsku i włosku. Dotyczyły one głównie kliniki chorób układu oddechowego, laryngologii, medycyny społecznej oraz propedeutyki i historii medycyny. Jako klinicysta zajmował się przede wszystkim medycyną praktyczną i postępowaniem lekarskim, zwłaszcza rozpoznaniem, leczeniem i rokowaniem, w mniejszym zaś stopniu etiologią i patogenezą chorób. Opublikował m.in. trzytomowy podręcznik Wykłady kliniczne chorób dróg układu oddechowego (W. 1902–6), który po latach zmodyfikował i ogłosił pod tym samym tytułem (W. 1921–4). Był to pierwszy polski oryginalny podręcznik chorób układu oddechowego i ftyzjatrii; został on wyróżniony przez AU w Krakowie nagrodą im. Jonatana Warszauera (1906), przez Warszawskie Tow. Lekarskie nagrodą im. Adama Helbicha (1907). Staraniem S-ego przetłumaczono go na język niemiecki (Klinik der Brustkrankheiten, Berlin 1906 T. 1–2) i rosyjski (Bolezni organov dychanija. Kliničeskija lekcii, Kiev–Pet. 1906–13 T. 1–2). W serii „Odczyty Kliniczne” wydawanej przez „Gazetę Lekarską” opublikował kilkanaście monografii na temat chorób dróg oddechowych i płuc, m.in. O skrytych postaciach suchot płucnych. Studium kliniczne (S. II, 1890), opublikowaną też po niemiecku (Wien 1890) i rosyjsku (Moskwa 1892), z opisami postaci gruźlicy, które weszły do światowej literatury medycznej jako tzw. maski gruźlicze Sokołowskiego, Leczenie klimatyczne suchot płucnych (S. V, 1893), Alkohol w etiologii i terapii chorób dróg oddechowych (S. XI, 1899), Serce a płuca, ich wzajemny stosunek w sprawach patologicznych (S. XX, 1913) i O rozpoznawaniu złośliwych nowotworów płuc i opłucnej (S. XXI, 1914). Napisał część pt. Choroby górnego odcinka dróg oddechowych do podręcznika Władysława Biegańskiego „Diagnostyka różniczkowa chorób wewnętrznych” (W. 1896, W. 1903) oraz był autorem trzech rozdziałów w książce „Handbuch der Laryngologie und Rhinologie” (Wien 1898–9 I–III) i rozdziału Diagnostyka ogólna chorób dolnego odcinka dróg oddechowych w podręczniku „Metody badania narządu oddechowego” (W. 1920). Ponadto pierwszy opisał kliniczne postaci włóknistej gruźlicy płuc w pracy O włóknistej postaci suchot płucnych (Phtisis fibrosa) („Gaz. Lek.” 1885 nr 36–40, po niemiecku w: „Deutsches Archiv für klinische Medizin” 1885 XXXVII). Z zakresu medycyny społecznej i propedeutyki opublikował m.in.: Ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – cholera – choroby zakaźne właściwe wiekowi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm i walka z nimi (W. 1917), Choroby proletariatu (W. 1918) i Propedeutyka lekarska. Wstęp do nauk lekarskich ze szczególnym uwzględnieniem historii medycyny polskiej (W. 1920). W prasie lekarskiej opublikował ponad 30 wspomnień pośmiertnych o lekarzach, a także relacje z podróży zagranicznych, które odbył, m.in. do Tyrolu i Wenecji (1875), Marienbadu (1895, 1897), Davos (1898), Bawarii (1899) i na Krym (1900).
S. propagował wczesne rozpoznanie gruźlicy układu oddechowego i jej uleczalność przez leczenie sanatoryjne, zalecał ograniczenie stosowania alkoholu i intensywnych form fizjoterapii, m.in. nadmiaru ruchu i hydroterapii. W leczeniu gruźlicy krtani przekładał leczenie ogólne nad miejscowe chirurgiczne i ustalił wskazania dla tego ostatniego. Po odkryciu prątka Kocha w r. 1882 podjął próbę przyczynowego leczenia gruźlicy, ale nadal propagował leczenie klimatyczne, dietę wysokobiałkową i tłuszczową oraz umiarkowaną fizjoterapię. W r. 1901 przy Warszawskim Tow. Higienicznym utworzył Wydz. Przeciwgruźliczy, który był zalążkiem powstałego w r. 1908 Warszawskiego Tow. Przeciwgruźliczego. Jako jego prezes (1908–21), potem prezes honorowy, był współorganizatorem pierwszych czterech przychodni przeciwgruźliczych w Warszawie i sanatorium dla ubogich «Leśniczówka» pod Karczewem (1912). Ponadto przyczynił się do założenia w Zakopanem «domu zdrowia» dla uczącej się młodzieży polskiej «Bratnia Pomoc», wsparł materialnie sanatorium dla inteligencji w Rudce i propagował Otwock jako miejscowość sanatoryjną. Współorganizował pierwszą na ziemiach polskich wystawę «przeciwalkoholiczną» w Warszawie (kwiecień–maj 1909).
S. był uczestnikiem wielu zjazdów i kongresów, m.in. 47. Zjazdu Przyrodników i Lekarzy Niemieckich we Wrocławiu (1874), XI Międzynarodowego Kongresu Lekarskiego w Rzymie (1894), gdzie przewodniczył sekcji laryngologicznej, VIII Zjazdu Brytyjskiego Tow. Medycznego w Londynie (1898), a także wystąpił z referatami na Zjazdach Lekarzy i Przyrodników Polskich: V (1888) i X (1907) we Lwowie oraz VI (1891) i IX (1900) w Krakowie. Był członkiem rzeczywistym (1908) i honorowym (1921) Tow. Naukowego Warszawskiego oraz współtwórcą i członkiem Akad. Nauk Lekarskich w Warszawie (1920). Działał w Warszawskim Tow. Lekarskim (WTL), którego był członkiem korespondentem (1877), członkiem czynnym (1880), sekretarzem (1884–5), wiceprezesem (1895–7), sekretarzem stałym (od r. 1908) i członkiem honorowym (1913), a także fundatorem funduszy: na zapomogi dla lekarzy dotkniętych gruźlicą, odczytowego, stypendialnego i nagrody za najlepszą pracę z dziedziny chorób dróg oddechowych. Ponadto był członkiem Komitetu Kasy Wsparcia Podupadłych Lekarzy oraz Wdów i Sierot Biednych po Lekarzach oraz w r. 1899 współzałożycielem Kasy Pożyczkowo-Oszczędnościowej Lekarzy. W r. 1889 był współorganizatorem Sekcji Laryngologicznej WTL i w r. 1912 współzałożycielem Warszawskiego Tow. Laryngologicznego. Członkostwo honorowe przyznały mu m.in. Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk (1891), Krakowskie Tow. Lekarskie (1911), Związek Polskich Lekarzy i Przyrodników w Petersburgu, Lubelskie Tow. Lekarskie (1914) oraz Polskie Tow. Otolaryngologiczne (1922).
S. był współpracownikiem lub członkiem komitetów redakcyjnych „Gazety Lekarskiej”, „Medycyny”, „Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, „Przeglądu Chirurgicznego” i „Nowin Lekarskich”, od r. 1894 był też referentem polskiego piśmiennictwa w „Internationale Zentralblatt für Laryngologie”. Był dobrym dydaktykiem; do jego uczniów należało wielu wybitnych lekarzy różnych specjalności, m.in. ftyzjatrzy: Tadeusz Borzęcki, Kazimierz Dąbrowski, Bolesław Dębiński, Stanisław Gałecki, laryngolodzy: Feliks Erbrich, Augustyn Łogucki, Jan Sędziak, Jan Szmurło, Witold Szumlański, a także pediatra Jan Bączkiewicz, anatomopatolog Zdzisław Dmochowski, ginekolog-położnik Józef Jaworski i farmakolog Jan Pruszyński. W 40. rocznicę pracy lekarskiej S-ego „Gazeta Lekarska” poświęciła mu specjalny numer (1913 nr 45) z pracami uczniów. Dn. 17 II 1914 otrzymał tytuł doktora honoris causa UJ. Po jego przejściu na emeryturę w r. 1922 w sali chorych Szpitala św. Ducha w Warszawie umieszczono poświęconą mu pamiątkową tablicę. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1922). Zmarł 8 III 1924 w Warszawie, jego pogrzeb zgromadził tłumy, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 166 II 8). W testamencie zapisał swój dom przy ul. Śniadeckich 14 dla Uniw. Warsz. na muzeum gruźlicze.
S. pozostawił wspomnienia, wydane jako Pamiętnik Alfreda Sokołowskiego („Med. Warsz.” 1930 nr 1–3, 5–8, 10–12, 15–16, 18–19), w których przedstawił ówczesne stosunki społeczne i oświatowe oraz życie codzienne na Podlasiu, Wołyniu, Ukrainie i Warszawie, a także opisał swoje podróże naukowe i krajoznawcze.
W małżeństwie zawartym 23 IX 1877 z Zenobią Maszkowską miał S. dwóch synów. Starszy Eugeniusz (ur. 1885), dr filozofii, był nauczycielem w szkolnictwie prywatnym w Warszawie, młodszy (ur. 1889), (imię nieznane) dr praw, był urzędnikiem ministerialnym w Wiedniu. Po dwudziestu latach małżeństwa S. owdowiał i ożenił się powtórnie, z Marią Matuszewską (1852 – 6 IX 1938), nauczycielką języka polskiego i historii, która w r. 1870 założyła i do r. 1909 kierowała 7-klasową pensją żeńską na Lesznie w Warszawie. Była ona również autorką książek dla dzieci i działaczką charytatywną. W r. 1917 należała do Koła Polek, organizacji wspierającej walkę niepodległościową; dla Zakładu dla Ociemniałych w Laskach kopiowała literaturę w alfabecie Braille’a.
W r. 1945 uzdrowisko Görbersdorf otrzymało nazwę: Sokołowsko, imieniem S-ego nazwano też Szpital Miejski w Katowicach-Murckach oraz coroczną nagrodę Zarządu Głównego Społecznego Komitetu Walki z Gruźlicą i Chorobami Płuc za pracę naukową na temat zapobiegania oraz leczenia chorób układu oddechowego.
Fot. w Mater. Red. PSB i w B. Jag.: sygn. I, F. 1074; Karykatura S-ego, rys. Jotesa [J. Szwajcera]: „Tyg. Ilustr.” 1918 nr 40; Dubrowska M., Sołtan A., Powązkowskie medaliony i plakiety portretowe, W. 1992 s. 176 (fot. medalionu nagrobnego); – Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Przegląd piśmiennictwa lekarskiego polskiego 1900–1923, W. 1901–33; Enc. Warszawy, W. 1994; Mała encyklopedia medycyny, W. 1991 III (fot.); Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 95; Biogramy uczonych pol., Cz. 6 z. 2; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Kośmiński, Słown. lekarzów; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990 II cz. 1; Autografų kolekcijos katalogas, Sudarè D. Labanovskiene, Vilnius 1989; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; – Bojczuk H., Sylwetki sekretarzy stałych, czyli kanclerzy Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego w latach 1857–1950, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1999 nr 3 s. 145 (fot.); Dydyński L., Ławrynowicz A., Zjazdy lekarzy i przyrodników polskich od r. 1869, „Medycyna” 1933 nr 17 s. 527, 529, 533, 535; Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789–1950), W. 1990 (fot.); Hornowski J., Fundusze Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1998 nr 2 s. 81–2, 88; Kierzek A., Otolaryngolodzy warszawscy w XIX wieku, Wr. 1998 (fot.); tenże, Rozwój warszawskiej myśli otolaryngologicznej w XIX wieku, Wr. 1997 (fot.); Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35. Kronika, W. 1936; Ostrowska T., Elementy moralne w programie studiów lekarskich w Warszawie. Okres międzywojenny, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” 1999 nr 1–2 s. 8–10; taż, Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800–1900). Zarys historyczno-bibliograficzny, Wr. 1973; Sabatowski A., Lecznictwo uzdrowiskowe w zarysie, W. 1947 s. 82–3, 139, 531; Seyda B., Dzieje medycyny w zarysie, W. 1977; Skokowska-Rudolf M. i in., Walka z gruźlicą w Polsce, W. 1934 s. 18–20 (fot.); Szmurło J., Pionierzy polskiej laryngologii, w: Pamiętnik XXI zjazdu otolaryngologów polskich. Poznań 22–24 X 1950 r., W. 1952 s. 19–21; Woźniewski Z., Historyczny zarys leczenia gruźlicy płuc w Polsce, W. 1967; – Bujwid O., Osamotnienie. Pamiętniki z lat 1932–1942, [Wyd.] D. i T. Jarosińscy, Kr. 1990; X. Sprawozdanie jubileuszowe Zarządu Towarzystwa Domu Zdrowia uczącej się młodzieży polskiej „Pomoc Bratnia” w Zakopanem za rok administracyjny 1909/10, Zakopane 1910 s. 14 (fot.), 15, 22, 28; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906–1916, Red. S. Orłowski, W. 1917 s. 67, 261; Łyskanowski M., Wspomnienie o Alfredzie Sokołowskim, „Wiad. Lek.” 1954 nr 2 s. 136–9; Matlakowski W., Wspomnienia z życia przeszłego i teraźniejszego (1850–1895), [Wyd.] J. Kapuścik, Wr. 1991; Pieścikowski E., Drobiazgi sienkiewiczowskie, „Twórczość” 1957 nr 3 s. 181–3; Sienkiewicz H., Listy, Oprac. M. Bokszczanin, W. 1996 III; Sokołowski A., Przemówienia na obchodzie jubileuszowym w dn. 9 listopada 1913, Kr. 1913; Sprawozdanie z działalności Wolnej Wszechnicy Polskiej w latach 1916/17–1918/19, W. 1919 s. 7; toż za l. 1923/24, W. 1923 s. 26; Stempowski S., Pamiętniki 1870–1914, Wr. 1953; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty (1877–1920), W. 1957; – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1924: „Gaz. Warsz.” nr 68–9, 74, „Kur. Warsz.” nr 68 (wyd. wieczorne), 75 (dod. poranny), „Nowiny Lek.” z. 5 s. 249–53 (J. Szmurło), „Pol. Gaz. Lek.” nr 12/13 s. 137–8 (K. Zieliński), „Pol. Przegl. Otolaryngologiczny” z. 2 s. 75–9 (W. Szumlański, fot.), „Robotnik” nr 71, „Rzeczpospolita” nr 69–71, „Świat” nr 11, „Warsz. Czas. Lek.” nr 4 s. 154, 162–4 (J. Pawiński, fot.), „Zdrowie” nr 3–4 s. 143–6 (K. Dąbrowski, fot.); – „Gaz. Lek.” 1913 nr 45 s. 1162–78 (J. Pruszyński); „Kur. Warsz.” 1909 nr 115, 1913 nr 310; „Med. i Kron. Lek.” 1912 nr 8 s. 166, 1913 nr 45 s. 883–8; „Niwa” 1902 nr 42 s. 662, nr 48 s. 758; „Nowiny Lek.” 1913 z. 11 s. 533–5; „Przegl. Lek.” 1912 nr 9 s. 167, 1913 nr 46 s. 609–11, 1918 nr 17 s. 136; „Rzeczpospolita” 1923 nr 176 (wyd. wieczorne); „Służba Zdrowia” 1976 nr 26 s. 8; „Świat” 1907 nr 45, 1913 nr 46, 1915 nr 26; „Tyg. Ilustr.” 1894 nr 2, 1907 nr 43, 45, 1913 nr 46; „Zdrowie” 1913 nr 10 s. 754–8; „Z Pola Walki” R. 24: 1981 s. 172; – AAN: Akta Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa, T. 97 k. 121–122, T. 133 k. 18–20; B. Jag.: rkp. Przyb. 337/68 T. 16, Przyb. 191/72 k. 79–87 (L. Guranowski, Słownik lekarzy polskich); B. Uniw. Warsz.: rkp. 1447 k. 531; – Literatura dot. Marii z Matuszewskich Sokołowskiej: Niklewska J., Prywatne szkoły średnie w Warszawie 1905–1915, W. 1987; „Bluszcz” 1938 nr 39; „Tyg. Ilustr.” 1908 nr 40 s 812.
Krzysztof Brożek